Njarlatotepo⁠ ⁠… la rampa ĥaoso⁠ ⁠… mi estas la lasta⁠ ⁠… mi diros al la aŭdanta malpleno.⁠ ⁠…

Mi ne rememoras klare kiam ĝi komenciĝis, sed estis antaŭ monatoj. La ĝenerala angoro estis horora. Al sezono de politika kaj socia tumulto, aldonis strangan kaj paŭte ŝvebantan antaŭtimon pri hida fizika danĝero; danĝero disvastigita kaj tute ampleksa, tia danĝero kia estus imagata nur en la plej teruraj fantasmoj de la nokto. Mi rememoras ke la homoj estis irantaj kun palaj kaj maltrankvilaj vizaĝoj, kaj flustris avertojn kaj profetaĵojn, kiujn neniu aŭdacis konscie ripeti aŭ agnoski al si mem ke li aŭdis. Senco de monstra kulpo trapenetris la landon, kaj el la abismoj inter la steloj balais malvarmaj fluoj, kiuj tremigis virojn en malhelaj kaj solecaj lokoj. Estis demona ŝanĝiĝo en la sekvenco de la sezonoj⁠—la aŭtuna varmeco daŭris timige, kaj ĉiuj sentis, ke la mondo kaj eble la universo estis pasintaj de la rego de konataj dioj aŭ fortoj al la rego de dioj aŭ fortoj kiuj estis nekonataj.

Kaj estis tiam ke Njarlatotepo eliris el Egiptujo. Kiu li estis, neniu povis diri, sed li estis el la malnova indiĝena prasango kaj aspektis kiel faraono. La kamparanoj genuis kiam ili vidis lin, tamen ne povis diri kial. Li diris, ke li estis leviĝinta el la nigreco de dudek sep jarcentoj, kaj ke li estis aŭdinta mesaĝojn de lokoj ne sur ĉi tiu planedo. En la landojn de civilizacio venis Njarlatotepo, olive-haŭta, svelta, kaj minaca, ĉiam aĉetanta strangajn instrumentojn el vitro kaj metalo kaj kombinanta ilin en instrumentojn ankoraŭ pli strangajn. Li parolis multe pri la sciencoj⁠—pri elektro kaj psikologio⁠—kaj donis ekspoziciojn de potenco kiuj forsendis liajn spektantojn senparole, tamen kiuj ŝveligis sian famon ĝis tre ega grandeco. Viroj konsilis unu la alian vidi Njarlatotepon, kaj ektremis. Kaj kien Njarlatotepo iris, ripozo malaperis; ĉar la tre malfruaj horoj estis disŝirataj per la kriegoj de koŝmaroj. Neniam antaŭe, la kriegoj de koŝmaroj estis tiom publika problemo; nun la saĝuloj preskaŭ deziris, ke ili povus malpermesi dormon en la tre malfruaj horoj, por ke la ŝrikoj de urboj povus malpli horore ĝeni la palan, kompatantan lunon, dum ĝi glimis sur verdaj akvoj, glitantaj sub pontoj, kaj malnovaj spajroj diseriĝantaj kontraŭ malsanema ĉielo.

Mi rememoras kiam Njarlatotepo venis al mia urbo⁠—la granda, la maljuna, la terura urbo de ne nombrataj krimoj. Mia amiko diris al mi pri li, kaj pri la pela fascinado kaj allogado de liaj revelacioj, kaj mi brulis de entuziasmo por esplori liaj plej ekstremajn misterojn. Mia amiko diris ke ili estis hororaj kaj imponaj pli ol miaj plej febraj imagaĵoj; kaj kio estis ĵetata sur ekrano en la mallumigita ĉambro profetis aferojn, kiujn neniu krom Njarlatotepo aŭdacis profeti, kaj en la disŝpruco de liaj fajreroj estis prenita el viroj tio, kio neniam estis prenita antaŭe, tamen kio montriĝis nur en la okuloj. Kaj mi aŭdis, ke oni aludis eksterlande, ke tiuj kiuj konis Njarlatotepon rigardis vidaĵojn, kiujn aliaj ne vidis.

Estis en la varma aŭtuno kiam mi iris tra la nokto kun la senripozaj homamasoj por vidi Njarlatotepon; tra la subpremanta nokto kaj supren la senfina ŝtuparo en la strangolantan ĉambron. Kaj ombritaj sur ekrano, mi vidis kapuĉatajn formojn inter ruinoj, kaj flavajn malbonajn vizaĝojn rigardantajn de malantaŭ falintaj monumentoj. Kaj mi vidis la mondon batalanta kontraŭ nigreco; kontraŭ la ondoj de detruo el prae finfina spaco; girante, kirliĝante, baraktante ĉirkaŭ la mallumiĝanta, malvarmiĝanta suno. Tiam la fajreroj ludis mirinde ĉirkaŭ la kapoj de la spektantoj, kaj haroj staris al la fino dum ombroj pli groteskaj ol mi povas priskribi elvenis kaj kaŭris sur la kapoj. Kaj kiam mi, kiu estis pli malvarma kaj pli scienca ol la resto, murmuris tremante proteston pri “trompaĵo” kaj “statika elektro,” Njarlatotepo elpelis nin ĉiujn, malsupren laŭ la kapturna ŝtuparo en la malseketajn, varmajn, senhomajn noktomezajn stratojn. Mi kriegis laŭte, ke mi ne timis; ke mi neniam povis esti tima; kaj aliaj kriegis kun mi por konsolo. Ni juris unu al la alia ke la urbo estis precize la sama, kaj ankoraŭ viva; kaj kiam la elektraj lumoj ekfadis, ni sakris al la kompanio denove kaj denove, kaj ridis pri la strangaj vizaĝoj, kiujn ni faris.

Mi kredas, ke ni sentis ion malsuprenirantan de la verdeta luno, ĉar kiam ni komencis dependi de ĝia lumo, ni drivis en kuriozajn nevolajn marŝadajn formaciojn kaj ŝajnis koni niajn destinojn, kvankam ni ne aŭdacis pensi pri ili. Unufoje ni rigardis la pavimon kaj trovis la blokojn malfiksaj kaj delokitaj de herboj, kun apenaŭ linio el rusta metalo por montri kie la tramvojoj estis kurintaj. Kaj denove ni vidis tramon, solan, sen’fenestran, kadukan, kaj preskaŭ sur ĝia flanko. Kiam ni rigardis ĉirkaŭ la horizonto, ni ne povis trovi la trian turon apud la rivero, kaj rimarkis, ke la silueto de la dua turo estis malglata ĉe la supro. Tiam ni disiĝis en mallarĝaj kolonoj, ĉiu el kiuj ŝajnis esti altirata en malsaman direkton. Unu malaperis en mallarĝa strateto maldekstren, lasante nur la eĥon de ŝoka ĝemo. Alia marŝis kolone laŭ herbaĉe strangolita metroa enirejo, hurlante kun ridado, kiu estis freneza. Mia propra kolono estis suĉita al la malferma kamparo, kaj baldaŭ mi sentis malvarmon kiu ne estis de la varma aŭtuno; ĉar dum ni elmarŝis sur la malhela erikejo, ni ekvidis ĉirkaŭ ni la inferan luna-brileton de malbonaj neĝoj. Sen’spuraj, ne’klarig’eblaj neĝoj, disbalaita en unu direkto nur, kie kuŝis abismo des pli nigra pro ĝiaj briletantaj muroj. La kolono ŝajnis tre maldika ja dum ĝi marŝis sonĝe en la abismo. Mi postrestis, ĉar la nigra breĉo en la verde lumigita neĝo estis timiga, kaj mi pensis, ke mi aŭdis la resonojn de maltrankviliga lamento dum miaj kunuloj malaperis; sed mia kapablo por restadi estis malgranda. Kvazaŭ mansignite de tiuj, kiuj estis irintaj antaŭe, mi duone flosis inter la titanaj neĝamasoj, tremanta kaj tima, en la senvidan vorticon de la ne imagebla.

Kriege konscia, mute delira, nur la dioj, kiuj estis, povas distingi. Malsanigita, sentema ombro tordiĝanta en manoj, kiuj ne estas manoj, kaj giris blinde preter makabraj noktomezoj de putranta kreitaro, kadavroj de mortintaj mondoj kun lezoj, kiuj estis urboj, tombaj ventoj, kiuj tuŝetis la palajn stelojn kaj igis ilin flagreti malvigle. Preter la mondoj, malklaraj fantomoj de monstraj aferoj; duone viditaj kolonoj de ne sanktigitaj temploj, kiuj ripozas sur sennomaj rokoj sub spaco kaj atingas supren ĝis kapturnajn vakuojn super la sferoj de lumo kaj mallumo. Kaj tra ĉi tiu naŭza tombejo de la universo, la dampita, freneziga batado de tamburoj, kaj sen’resoneca, monotona plor’grinco de blasfemaj flutoj el ne’imageblaj, senlumaj kameroj preter Tempo; la abomeninda frapado kaj flutado, al kien dancas malrapide, mallerte, kaj absurde, la gigantaj, tenebraj prae finfinaj dioj⁠—la blindaj, senvoĉaj, senmensaj gargojloj kies animo estas Njarlatotepo.

Rachel's Esperanto Reader is a zine for Esperanto language learners and speakers with little comics and activities in it.

Rachel's Esperanto Reader estas zino por Esperanto-lernantoj kaj parolantoj kun malgrandaj bildstrioj kaj aktiviĝoj en ĝi.

Braŭno iris al la balo sentante sin vere deprimita, ĉar la kuracisto ĵus avertis lin, ke lia koro estas malforta kaj ke li devas treege singardi pri la afero de streĉo.

“Dancado?” li demandis, kun tiu ŝajniga leĝereco kiun kelkaj naturoj afektas alfronte severan ŝokon⁠—la kuraĝa instinkto kaŝi doloron.

“Nu⁠—modere, eble,” zumis la kuracisto. “Ne sovaĝe!” li aldonis, kun rideto ke perfidis io pli ol nura profesia simpatio.

En ajna alia tempo Braŭno verŝajne ridus, sed la serioza maniero de la kuracisto metis tuŝon da glacio sur la fontojn de rideco. En la aĝo de dudek ses jaroj oni apenaŭ konscias morton; la vivo estas ankoraŭ senfina; kaj estas nur maljunuloj kiuj havas “korojn” kaj tiajn afliktojn. Tiel ĝi estis ke la profesia verdikto venis kiel vera ŝoko; kaj kun ĝi ankaŭ, kiel subita revelacio, venis tiu eta pliiĝo de simpatio por aliaj, kiu estas parto de ĉiu profunda sperto dum la jaroj alvenas kaj preterpasas.

Komence li pensis sendi ekskuzon. Li ĉirkaŭe iris singarde, postulante ke la ’busoj haltu kiel mortinte antaŭ ol li elirus, kaj suprenirante ĉiujn ŝtupojn tre malrapide. Tiam, grade li pli alkutimiĝis al la ŝarĝo pro sia terura sekreto: la ordinaraj eventoj de la tago; la malamitan tedan laboradon de la oficejo, kie li estis subpaga komizo; la interago kun aliaj viroj, kiuj portis similajn afliktojn kun supozita indiferenteco; la troa kritikado de la administranto, timigante lin pri sia posteno⁠—ĉio ĉi helpis malpliigi la senton de komenca alarmo, kaj, anstataŭ sendi senkulpigon, li iris al la balo, kiel ni vidis, sentante sin profunde deprimita kaj moviĝanta ĉiam kvazaŭ li portis en la flanko rompiĝan vitran globon, kiu eĉ de la plej malgranda frapiĝo eble rompiĝus en mil pecojn.

La spontanea gajeco, kiu estas natura al balo por gejunuloj servis, tamen por emfazi vive la kontraston de sia propra humoro, kaj tre konsciigis lin denove pri lia malgranda kaŝita fonto de doloro. Sed, kvankam li volonte utiligus simpatian orelon inter la multaj tie, kiujn li intime konis, li tamen ekzercis sin al sindeteno kiu estas natura en sia karaktero, kaj evitis ajnan aludon pri la afero, kiu faris sin tiel ampleksa en lia konscio. Unu-dufoje li estis tentata, sed antaŭvido de la verŝajna konversacio, kiu sekvus, haltigis lin ĉiam ĝustatempe: “Ho, mi tre bedaŭras, Sinjoro Braŭno, kaj vi devas ne danci tro vigle, kiel vi scias,” kaj tiam lia senzorga rido dum li rimarkis, ke tio ne iomete gravas, kaj lia malgranda ŝerco dum li girigis sian kun’danc’ant’inon por denove turni sin.

Li sciis, kompreneble, ke nenio estas tre sensacia pri oni esti dirata, ke onies koro malfortas.

Eĉ la kuracisto ridetis iomete; kaj li nun rememoris pli ol unu konaton, kiuj havis la saman problemon kaj traktis ĝin malserioze. Tamen ĝi sonis en la vivo de Braŭno kiel noto de profunda kaj minaca malgajo. Ĝi forkaptis ekster lia atingo per unuopa svingo ĉion, kion li plej amis kaj ĝuis, detruante mil revojn, kaj pentrante la estontecon per malbrila koloro senespera. Li estis idealisto je koro, malamante la sordidan rutinon de la vivo kiun li vivis kiel komerca subulo. Liaj revoj estis pri la malferma aero, pri montoj, arbaroj kaj grandaj ebenaĵoj, pri la maro kaj pri la solecaj lokoj de la mondo. Vento kaj pluvo parolis intime al lia animo, kaj la ŝtormoj de la ĉielo, kiam li aŭdis ilin furiozi nokte ĉirkaŭ lia alta ĉambro en Blumsberio, ekscitis sovaĝajn sopirojn, kiuj hantis lin dum tagojn poste per la voĉoj de la dezerto. Kelkfoje dum la tagmanĝa horo, kiam li provizore eskapis el la artefarita lumo kaj la malvasta aero de sia alta oficeja tabureto, por vidi la blankajn nubojn velantajn supre, kaj aŭdi la venton kantanta en la dratoj, ĝi metis tian febron en lian sangon, ke dum la cetero de la posttagmezo li trovis neeble koncentriĝi pri sia laboro, kaj tiel ĉagrenis la laŭtan voĉan administranton preskaŭ ĝis frenezo.

Havante neniujn anticipojn, kaj tute neniun praktikan komercan kapablon, li estis fortuna, tamen, ĉar li havis “lokon” eĉ ĉi tiun, kaj la malmola fakto, ke promocio estis neverŝajna farigis lin des pli singarda por teni siajn revojn en ilia loko, fari sian laboron kiel eble plej bone, kaj por ŝpari la malmulton, kiom li povis.

Liaj ferioj estis la nuraj punktoj el lumo en alie malgaja ekzisto. Kaj iun tagon, kiam li devus esti sufiĉe ŝparinta, li malklare antaŭĝojis pri vivo proksima al la Naturo, eble kiel paŝtisto sur cent montetoj, loĝanto en la arbaro, proksime al la sono de siaj amataj arboj kaj akvoj, kie la odoro de la tero kaj tendara fajro estus ĉiam en liaj naztruoj, kaj la fluanta rivereto ĉiam preta por rapide forporti lian boaton en feliĉon.

Kaj nun la sciaĵo, ke li havas malfortan koron, venis por difekti ĉion. Ĝi skuis lian revon tute ĝis la fundamentoj. Ĝi tute deprimis lin. En iu ajn momento la bato eble falus. Ĝi eble kaptus lin en la akvo, naĝante, aŭ duonvoje supren sur la monto, aŭ meze de unu el liaj solecaj vagadoj, ĝuste kiam lia ĝuo plej dependis de lia malzorgemo kaj forgesemo pri korpaj limoj⁠—tiu libereco de la spirito en la sovaĝejo, kiun li tiom amis. Li eĉ povus esti devigita pasigi sian ferion, sen paroli pri la revo de la malproksima estonteco, en iu kampara domo “kviete,” anstataŭ ol glore en la ne’sur’tret’itaj sovaĝejoj. La penso kolerigis lin pro doloro. La tutan tagon li estis hantita kaj konsternita, kaj la tutan tagon li aŭdis la venton flustranta inter branĉoj kaj la akvon plaŭdanta ie kontraŭ sablaj bordoj en la suno.

La balo estis malgranda abona okazaĵo, haste aranĝita kaj ĝoje neformala. Ĝi okazis en granda halo, kiu estis uzata tage kiel gimnastikejo, sed la planko estis bona kaj la muziko ege bona. Skermaj glavoj kaj skermaj kaskoj pendis ĉirkaŭe la muroj, kaj alte sub la brunaj tegmenta trabaro troviĝis ŝnuroj, ringoj kaj trapezoj volvitaj for ekster atingo, ilia malbeleco plu kaŝita de aro da hele koloraj flagoj. Nur la lumo ne estis la plej bona, ĉar la halo estis tre longa, kaj la galerio ĉe la malproksima fino ŝvebis en speco de krepusko, kiun plu profundigis la ombroj de la flagoj supre. Sed ĝiaj benkoj disponigis bonegajn lokojn por sidi rande, kie forta lumo ne ĉiam estis esenco por feliĉo, kaj neniu konsideris kritiki.

Komence li dancis singarde, sed grade la spirito de la tempo kaj de la loko mildigis lian deprimon kaj helpis lin forgesi. Li verŝajne troigis la gravecon de sia malsano. Multaj aliaj uloj, eĉ tiel junaj kiel li estis, havis malfortajn korojn kaj pensis nenion pri tio. La tutan tempon, tamen, estis subfluo de malĝojo kaj seniluziiĝo, kiu ne povis esti neita. Io estis foririnta el la vivo. Noto de mallumo estis enŝteliĝinta. Li trovis siajn kun’danc’ant’inojn enuigaj, kaj ili sendube trovis lin eĉ pli enuiga.

Tamen ĉi tiu balo, sen io ajn ŝajne por distingi ĝin de cent aliaj, elstaris en lia tuta sperto kun neforigebla ruĝa marko kontraŭ ĝi. Estas ofta ruzo de la Naturo⁠—kaj profunde signifa⁠—ke, ĝuste kiam malespero estas plej profunda, ŝi svingas magian bastoneton antaŭ la lacaj okuloj kaj faras laŭeble por veki neeblan esperon. Ŝia ideo, supozeble, estas konservi sian viktimon aktive iranta ĝis la fina fino de la ĉapitro, por ke li ne perdus ion el la leciono, kiun ŝi deziras instrui, pro indiferenteco.

Tiel estis, ke meze de la balo, la senenergia ĵeta rigardo de Braŭno falis sur certan fraŭlinon, kies aspekto tuj galvanizis lin en staton de plej akra ebla deziro. Ekbrilo de blanka lumo eniris lian koron kaj tute flamigis lin por koni ŝin. Ŝi altiris lin ege. Ŝi estis vestita en pala verdo, kaj ĉiam dancis kun la sama viro⁠—viro ĉirkaŭ lia propra alteco kaj kolorigo, kies vizaĝon, tamen, li neniam povis ĝuste vidi. Ili sidis rande kune dum grandan parton de la tempo⁠—ĉiam en la galerio kie la ombroj estis plej profundaj. La vizaĝon de la fraŭlino li vidis klare, kaj estis io pri ŝi, kiu simple levis lin korpe eksteren el si mem kaj sendis strangajn ekscitojn de ĝojo trakurantajn tra li kiel elektraj ŝokoj. Plurfoje iliaj okuloj renkontiĝis, kaj kiam tio okazis, li ne povis forŝiri sian rigardon de ŝi. Ŝi fascinis lin, kaj ĉiuj fortoj en lia esteco kunfandiĝis en unuopa deziro esti kun ŝi, danci kun ŝi, paroli kun ŝi, kaj scii ŝian nomon. Precipe li scivolis, kiu estis la viro, kiun ŝi tiel favoris; li tiel strange rememorigis pri al si mem. Neniu scias precize kiel li mem aspektas, sed ĉi tiu alta malhela figuro, kies vizaĝon li neniam povis aranĝi por vidi, ekigis en li la strangan penson, ke ĝi estas lia propra sozio.

Vane li provis plani enkondukon al ĉi tiu fraŭlino. Neniu ŝajnis koni ŝin. Ŝia robo, ŝia hararo, kaj certa mirinda svelta gracio pensigis lin pri juna arbo, svinganta en la vento; pri hederaj folioj; pri io, kio apartenis al la vivo de la arbaro anstataŭ ol al ordinara homaro. Ŝi posedis lin, plenigante liajn pensojn per sovaĝaj arbaraj sonĝoj. Unufoje, ankaŭ, li estis certa, kiam iliaj okuloj renkontiĝis, ke ŝi ridetis al li, kaj la alvoko estis preskaŭ nerezistebla, ke li preskaŭ faligis la brakon de sia kun’danc’ant’ino por postkuri ŝin.

Sed ŝajnis neeble ricevi enkondukon de iu ajn.

“Ĉu vi scias, kiu estas tiu fraŭlino tie?” li demandis unu el siaj kun’danc’ant’inoj, dum li sidis rande de kvadrila danco, duone lacega pro siaj streĉoj; “tiu supre en la galerio?” “Rozkolore?”

“Ne, tiu verde, mi celas.”

“Ho, apud la mura floro, la sinjorino en ruĝo!”

“En la galerio, ne sub ĝi,” li klarigis senpacience.

“Mi ne povas vidi supren tie. Estas tiel mallume,” respondis la fraŭlino post atenta superrigardo per okulvitroj. “Mi ne pensas, ke mi vidas iun ajn.”

“Estas sufiĉe mallume,” li rimarkis.

“Kial? Ĉu vi scias, kiu ŝi estas!” ŝi demandis malsaĝe.

Li ne ŝatis insisti. Ĝi ŝajnis tiel malĝentila al lia kun’danc’ant’ino. Sed tia afero okazis unu-dufoje. Evidente neniu konis ĉi tiun fraŭlinon en verdo, aŭ alie li priskribis ŝin tiel malprecize, ke la homoj, kiujn li demandis, rigardis iun alian anstataŭe.

“En tiu verda iome hedere aspekta robo,” li provis alian.

“Kun la rozo en ŝia hararo kaj la ruĝa nazo? Aŭ tiu, kiu sidas rande?”

Post tio li rezignis ĝin finfine. Liaj kun’danc’ant’inoj ŝajnis ekmovi la nazon iomete kiam li demandis. Evidente la dezirata ne estis populara fraŭlino. Baldaŭ poste, ankaŭ, ŝi malaperis, kaj li perdis ŝin el la vido. Tamen la penso, ke ŝi eble iris hejmen, igis lian koron sinki en ia terura nigreco.

Li lantis multe pli malfrue ol li intencis esperante ricevi enkondukon, sed finfine, kiam li plenigis ĉiujn siajn rendevuojn, aŭ preskaŭ ĉiujn, li decidis elgliti kaj iri hejmen. Jam estis malfrue, kaj li devis esti en la oficejo⁠—tiu malaminda oficejo⁠—akurate je la naŭa. Li sentis sin laca, terure laca, pli ol iam antaŭe ĉe balo. Ĝi estis, kompreneble, lia malforta koro. Li ankoraŭ lantis dum iom da tempo, tamen, esperante pri alia ekvido de la silfino en verda, malsatante je lasta rigardo, kiun li povus kunporti hejmen kaj eble intermiksigi kun siaj revoj. La nura penso pri ŝi plenigis lin per doloro kaj ĝojo, kaj ia rara delico, kiun li neniam antaŭe konis. Sed li ne povis atendi eterne, kaj jam estis preskaŭ la dua matene. Liaj ĉambroj estis nur mallongan distancon laŭ la strato; li ekbruligus cigaredon kaj promenus hejmen. Ne; li estis forgesinta por momento; sen cigaredo: la kuracisto estis tre severa pri tiu punkto.

Li estis en la ago de turni sian dorson al la girado de dancantaj figuroj, kiam la flagoj ĉe la malproksima fino de la ĉambro disiĝis dum momento en la moviĝanta aero, kaj lia rigardo ripozis sur la galerio apenaŭ videbla inter la ombroj.

Granda doloro rapide trakuris lian koron dum li rigardis.

Tie sidis nur du figuroj: la alta malhela viro, kiu estis lia sozio, kaj la hedera fraŭlino en verda. Ŝi rigardis rekte lin laŭ la longo de la ĉambro, kaj eĉ je tiu distanco li povis vidi, ke ŝi ridetas.

Li haltis subite. La flagoj svingiĝis returne kaj kaŝis la bildon, sed tuje li decidis agi. Tie, inter ĉi tiu malgaja amaso da dancantaj pupoj, estis iu, kiun li vere volis koni, kunparoli, tuŝi⁠—iu, kiu altiris lin pli ol ĉio, kion li iam ajn konis, kaj igis lian animon krii laŭte. La ĉambro estis plena per aŭtomataj manekenoj, sed jen iu viva. Li devas koni ŝin. Estis neeble iri hejmen sen parolo, tute neeble.

Freŝa piko de doloro, pli malbona ol la unua, donis al li momentan paŭzon. Li apogis sin al la muro por momento tuj sub la horloĝo, kie la montriloj montris al du, atendante ĝis la svenigema nigreco forirus. Tiam li pasis plu, ignorante ĝin tute. Ĝi liveris al li, vere, la malgrandan kroman impeton, kiun li bezonis por meti la volon en viglan agon, ĉar ĝi devigante rememorigis lin pri tio, kio povus okazi. Lia tempo povus esti mallonga; li konis sufiĉe malmultajn el la bonaj aferoj de la vivo; li kaptus tion, kion li povus. Li havis neniun enkondukon, sed⁠—al la diablo kun la konvencioj. La risko estis nenio. Renkonti ŝiajn okulojn de proksime, aŭdi ŝian voĉon, scii ion pri la parfumo de tiu hararo kaj robo⁠—kio estis la risko de malakcepto kompare kun tio?

Li glitis laŭ la flanko de la longa ĉambro, evitante la dancantojn kiel plej bone li povis. La alta viro, li perceptis, foriris de la galerio, sed la fraŭlino sidadis sola. Li iris supren rapide laŭ la lignaj ŝtupoj, malpeze kiel aero, tremante per anticipo. Lia koro batis kiel rapida kusenetita martelo, kaj la sango ludis tamburinon en liaj oreloj. Estis strange, ke li ne renkontis la altan viron sur la ŝtuparo, sed sendube estis alia elirejo el la galerio, kiun li ne observis. Li atingis la supron de la ŝtuparo kaj turniĝis ĉe la angulo. Per Jovo, ŝi ankoraŭ estis tie, kelkajn futojn antaŭ li, sidanta kun la brakoj sur la balustrado, rigardante malsupren al la dancantoj sube. Liaj okuloj naĝis dum momento, kaj io kaptis la radikojn mem de lia esteco.

Sed li ne hezitis. Li alproksimiĝis tre proksime preter la malplenaj seĝoj, intencante demandi nature kaj simple ĉu li povus petegi la plezuron de danco. Tiam, kiam li estis je kelkaj futoj de ŝia flanko, la fraŭlino subite turniĝis kaj frontis lin, kaj la vortoj formortis sur liaj lipoj. Ili ŝajnis absolute malsaĝaj kaj nesufiĉaj.

“Jes, mi estas preta,” ŝi diris kviete, rigardante rekte en liajn okulojn; “sed vi prenis tiom longe por veni. Ĉu estis tiom granda peno foriri?”

La formo de la demando ŝajnis al li stranga, sed li estis tro feliĉa por paŭzi. Li transfiguriĝis pro ĝojo. La sono de ŝia voĉo tuj superbruis la tutan klakon de la bala salono, kaj ŝajnis al li la sola afero en la tuta mondo. Ĝi ne rompiĝis je la konsonantoj kiel plej multaj homaj paroloj. Ĝi fluis glate; estis la sono de vento inter branĉoj, de akvo fluanta super ŝtonetoj. Ĝi balais en lin kaj forkaptis lin, tiel ke dum momento li vidis siajn amatajn arbarojn kaj montetojn kaj marojn. La steloj estis ie en ĝi ankaŭ, kaj la murmuro de la ebenaĵoj.

Je la dioj! Jen fraŭlino, kun kiu li povis paroli per la vortoj de silento; ŝi streĉis ĉiun ŝnureton en lia animo kaj poste ludis sur ili. Lia spirito pligrandiĝis pro vivo kaj feliĉo. Ŝi volonte aŭskultus ĉion, kio zorgigis lin. Al ŝi li povus paroli malkaŝe pri sia kompatinda rompita koro, ĉar ŝi simpatius. Ja, estis ĉio, kion li povis fari por deteni sin de kurado antaŭen tuj kun la brakoj etenditaj por ĉirkaŭpreni ŝin. Estis parfumo de tero kaj arbaro ĉirkaŭ ŝi.

“Ho, mi estas tiel terure ĝoja⁠—” li komencis mallerte, kun la rigardo sur ŝia vizaĝo. Tiam, rememorante ion pri la teraj moroj, li aldonis:

“Mia nomo⁠—e⁠—estas⁠—”

Io nekutima⁠—io nepriskribebla⁠—en ŝia gesto haltigis lin. Ŝi estis moviĝinta por doni al li spacon ĉe sia flanko.

“Via nomo!” ŝi ridis, tirante siajn verdajn jupojn kun milda susuro kiel folioj laŭlonge de la benko por fari spacon; “sed vi bezonas neniun nomon nun, vi scias!”

Ho, la mirindaĵo de ĝi! Ŝi komprenis lin. Li sidiĝis kun la sento, kvazaŭ li estis fluginta en libera vento kaj ripozas inter la suproj de arboj. La ĉambro fadis provizore.

“Sed mia nomo, se vi volas scii, estas Izidio,” ŝi diris, ankoraŭ ridetante.

“Fraŭlino Izidio,” li balbutis, farante alian provon ĉe la formoj de monda ĝentileco.

“Ne Fraŭlino Izidio,” ŝi ridis laŭte gaje. Ĝi certe estis la sono de vento en poploj. “Izidio estas mia antaŭnomo; do se vi nomas min io, vi devas nomi min tiel.”

La nomo estis pura muziko en liaj oreloj, sed kvankam li fuŝe serĉis en sia memoro por trovi sian propran, ĝi tute malaperis; eĉ por savi sian vivon li ne povis rememori tion, kiel liaj amikoj nomis lin. Li fikse rigardis dum momento, malklare scivolante, preskaŭ ekstaza pro ĝojo. Neniujn aliajn fraŭlinojn, kiujn li konis⁠—ho, la ĉieloj! Ekzistis ne plu aliaj fraŭlinoj! Li neniam konis alian fraŭlinon ol ĉi tiun. Jen lia universo, enkadrigita en verda robo, kun voĉo de maro kaj vento, okuloj kiel la suno, kaj movoj de kliniĝantaj herboj. Ĉio alia estis nura ombro kaj fantazio. Unuafoje en sia ekzistado li estis viva, kaj sciis, ke li estis viva.

“Mi estis certa, ke vi venus al mi,” ŝi estis diranta. “Vi ne povis sin malhelpi.” Ŝia rigardo estis ĉiam sur lia vizaĝo.

“Mi timis komence⁠—”

“Sed viaj pensoj,” ŝi interrompis mallaŭte, “viaj pensoj estis ĉi tie supre kun mi dum la tuta tempo.”

“Vi sciis tion!” li kriis, ĝoje.

“Mi sentis ilin,” ŝi respondis simple. “Ili⁠—vi akompanis min, ĉar mi estadis sola ĉi tie dum la tuta vespero. Mi konas neniun alian ĉi tie⁠—ankoraŭ.”

Ŝiaj vortoj mirigis lin. Li estis tuj demandonta, kiu estis la alta malhela viro, kiam li vidis, ke ŝi estis leviĝanta sur siajn piedojn kaj ke ŝi volis danci.

“Sed mia koro⁠—” li balbutis.

“Ne vundos vian kompatindan koron danci kun mi, vi scias,” ŝi ridis. “Vi rajtas fidi min. Mi scipovos prizorgi ĝin.”

Braŭno sentis sin simple ekstaza; ĝi estis tro mirinda por esti vera; estis neeble⁠—ĉi tiu renkontiĝo en Londono, ĉe ordinara enuiga balo, en la dudeka jarcento. Li vekiĝus baldaŭ el sonĝo pri arĝento kaj oro. Tamen li sentis eĉ tiam, ke ŝi tiras lian brakon ĉirkaŭ sia talio por la danco, kaj per tiu unua magia tuŝo li preskaŭ perdis la konscion kaj pasis kun ŝi en staton de pura spirito.

Konfuzis lin dum momento, kiel ili atingis la plankon tiel rapide kaj trovis sin inter la girantaj paroj. Li havis neniun memoron pri malsupreniro de la ŝtuparo. Sed dume li dancis sur flugiloj, kaj la fraŭlino en verda apud li ŝajnis flugi ankaŭ, kaj dum li premis ŝin al sia koro, li trovis neeble pensi pri io alia en la mondo krom tio⁠—tio kaj lia miriga feliĉo.

Kaj la muziko estis ene de ili, kontraŭe al ekstere; ja ili ŝajnis krei sian propran muzikon el siaj rapidaj girantaj movoj, ĉar ĝi neniam ĉesis kaj li neniam laciĝis. Lia koro estis ĉesinta dolori sin. Aliaj kuriozaj aferoj okazis, ankaŭ, sed li apenaŭ rimarkis ilin; aŭ, pli ĝuste, ili ne plu ŝajnis strangaj. En tiu homamasa bala salono ili neniam eĉ unufoje tuŝis aliajn homojn. Lia kun’danc’ant’ino bezonis neniun gvidon. Ŝi ne faris sonon. Tiam subite li konsciis, ke liaj propraj piedoj ne faris sonon ankaŭ. Ili glitis laŭ la planko per senbruaj piedoj kiel spiritoj dancantaj. Neniu alia ŝajnis eĉ iomete rimarki ilin. La plej multaj el la vizaĝoj ŝajnis, ja, strangaj al li nun, kvazaŭ li ne vidis ilin antaŭe, sed unu-dufoje li estus povinta ĵuri, ke li preterpasas parojn, kiuj dancis preskaŭ same feliĉe kaj malpeze kie ili mem, parojn kiujn li estis koninta en pasintaj jaroj, parojn kiuj estis mortintaj.

Grade la ĉambro malpleniĝis de siaj originaj venintoj, kaj aliaj plenigis iliajn lokojn, silente, per aeraj graciaj movoj kaj feliĉaj vizaĝoj, ĝis la tuta planko finfine estis kovrita per la sensonaj piedoj kaj girantaj formoj de tiuj, kiuj jam forlasis la mondon. Kaj, dum la artefarita lumo fadis, venis en ĝia loko milda blanka lumo, kiu plenigis la ĉambron per beleco kaj faris ĉiujn vizaĝojn aspekti radiaj. Kaj, unufoje, dum ili glitis laŭ preter spegulo, li vidis, ke la fraŭlino apud li ne estis tie⁠—ke li ŝajnis danci sole, kunpremante neniun; tamen, kiam li ĵete rigardis malsupren, tie estis ŝia magia vizaĝo ĉe lia ŝultro, kaj li sentis ŝian malgrandan formon premadi kontraŭ li.

Tia dancado, ankaŭ, li neniam eĉ sonĝis pri, ĉar ĝi estis kiel balanciĝi kun la arbaj suproj en la ventoj.

Tiam ili dancis pli foren, ĉiam pli rapide kaj pli rapide, preter la ombroj sub la galerio, sub la senmovaj pendantaj flagoj⁠—kaj eksteren en la nokton. La muroj estis malantaŭ ili. Ili estis ne plu sur iliaj piedoj kaj la vento estis en iliaj hararoj. Ili estis leviĝantaj, leviĝantaj, leviĝantaj al la steloj.

Li sentis la malvarmetan aeron de la malferma ĉielo sur siaj vangoj, kaj kiam li rigardis malsupren, dum ili superis la supron de la mallume kuŝantaj montetoj, li vidis, ke Izidio for’fandiĝis inter lin mem kaj ili fariĝis unu estaĵo. Kaj li sciis tiam, ke lia koro neniam plu doloros lin en la mondo, nek timigos lin pro iu ajn el liaj amataj revoj.

Sed la administranto de la “malaminda oficejo” nure sciis du tagojn poste, kial Braŭno ne aperis ĉe sia skribtablo, nek sendis iun vorton por klarigi sian foreston. Li legis ĝin en la gazeto⁠—kiel li falis mortinta ĉe balo, subite trafita de kora malsano. Ĝi okazis ĵus antaŭ la dua horo matene.

“Nu,” pensis la administranto, “li estas nenia perdo por ni ĉiaokaze. Li havis neniajn realajn komercajn instinktojn. Smito faros lian laboron tre pli bone⁠—kaj por malpli da mono, ankaŭ.”

Kun hosilo, longa robo kaj penetranta vido, ĉi tiu figuro tre similas al la ikono de la Grim Reaper, kiun ni konas el filmoj, libroj kaj aliaj amaskomunikiloj. Tamen, ĉi tiu versio estas pli: ĝi estas religio kaj disigo en la maniero, kiel meksikanoj vidas la morton.

Kun la nomo Santa Muerte — kiu povas esti tradukita kiel “Sankta Morto” aŭ “Sankta Morto” — la figuro estas konsiderata ina, ne vira. Aliaj nomoj inkluzivas La Blankan Knabinon, La Flaquiton (malgrandan maldikan unu) kaj eble plej interese, La Virgulino de la Forigitaj.

La profesoro pri religiaj studoj R. Andrew Chestnut de la Virginia Commonwealth University, aŭtoro de "Devoted to Death: Sante Muerte, la Skeleta Sanktulo," publikigita de Oxford University Press, diras, ke Santa Muerte havas 12 milionojn da sekvantoj nur en Meksiko, kaj ĝi rapide akiras sekvantojn en Usono kaj aliaj partoj de Latinameriko.

Ŝia populareco en Meksiko ne ŝajnas stranga por lando fama pro la Tago de la Mortoj, sed la ekzisto de Santa Muerte estas tamen kontestata.

“Grundo Nulo” por Santa Muerte estas sendube Meksiko, pli precize la kvartalo Tepito, la klasikaj ekzemplo de malfacila meksika kvartalo.

Pli ol du jardekojn antaŭe, virino nomata Enriqueta Romero — pli konata kiel Doña Queta — decidis fari publika sian kredon en Santa Muerte kaj starigis ŝrinon por ŝi ekster sia domo en Tepito, kiel atesto kaj loko por la fidelaj por kolektiĝi.

Hodiaŭ, la unuan de ĉiu monato, miloj da fidelaj kolektiĝas sur la stratoj ĉirkaŭ la domo por aliri la ŝrinon, ofte portante siajn proprajn statuo de Santa Muerte en multaj koloroj kaj grandecoj, kun siaj propraj akcesoraĵoj.

Ŝrinoj por Santa Muerte disvastiĝis tra la malriĉaj kvartaloj de Meksiko, inkluzive de aliaj en Tepito. Iuj estas rimarkindaj pro si mem, kiel unu en la kvartalo Doctores, kie Santa Muerte dividas spacon kun la "narkosankta" Jesús Malverde. En la apudurbo de Tultitlán, estas Tempio de Santa Muerte kun 22-metra figuro.

Ekster la ĉefurbo, unu el la plej interesaj lokoj de Santa Muerte estas ŝajne eksterloka "preĝejo" kaj muzeo komplekso juste ekster Pátzcuaro, Michoacán, en la urbo Santa Ana Chapitiro. Ĝi altiras pilgrimojn el tuta Michoacán kaj pli malproksime.

Santa Muerte ŝajnas eksplodi el nenie. Doña Queta asertas, ke la kredo iras tra generacioj sed ke la adoraĵoj devis resti kaŝitaj ĝis ĉirkaŭ 20-30 jaroj antaŭe. Neniuj praktikantoj nek akademianoj konsentas pri ĝia origino aŭ historio.

La plej multaj konsentas, ke ĝi estas sinkretismo de mezoamerikaj kaj katolikaj kredoj, foje kun elementoj de afro-karibaj religioj. Popolaj rakontoj atribuas ĝin al kuracisto/sorĉistino el la orienta parto de Meksiko (iuj diras Puebla, aliaj Veracruz) kiu vivis iam en la 19-a aŭ 20-a jarcento.

La skeleta imagoj ludis signifan rolon en la kulturo de Meksiko ekde la mezoamerika periodo ĝis la nuntempo, de Mictlantecuhtli (dio de la submondo) ĝis San Pascualito Rey (ankoraŭ adoritaj en Chiapas) ĝis La Catrina. Iuj akademianoj lokas la originon de Santa Muerte al Veracruz pro ĝia historio de adorado de skeletoj. Sed ne ekzistas dokumentado por pruvi lineadon, nur allogaj similajeco.

Tamen, la hodiaŭa Santa Muerte estas preskaŭ ekzakta kopio de la Okcidenta personigo de morto, kaj ŝiaj ritoj estas preskaŭ samaj al tiuj ofertitaj al iu "normala" sankto — rozarioj, pilgrimadoj, oferoj kaj eĉ la praktiko de aliri la ŝrinon en Tepito sur la genuoj (ago de pieco kaj humileco famkonata kun la Virgulino de Guadalupe).

La diferencoj estas subtilaj, kiel la oferoj de cigaredoj kaj alkoholo kaj aliaj indikoj de la malfacila vivo, kiun plej multaj kredantoj vivas.

Krome, la religio rapide evoluas kaj diversigas sen centra kanono. Ŝia "patrona sankta tago" povas esti la 1-a de aŭgusto, la 15-a de aŭgusto kaj eĉ la 13-a de decembro.

La aspekto de katolikismo estas unu kialo, kial la Vatikanio ripete kondamnas Santa Muerte, dirante en neniaj ajn terminoj, ke ĝi estas sataneca kaj rilata al nigra magio. Sed plej multaj adorantoj ne konsideras sian uzon de katolikaj ritoj kiel mokadon, nek ili konsideras la figuron kiel personigon de malbono.

La alia problemo estas ŝia forta rilato kun (ofte organizita) krimo kaj tiuj, kiuj vivas kun perforto ĉiutage. Romero agnoskas, ke multaj antaŭ ŝia domo estas delikventoj.

"Mi ne impliĝas en iliaj vivoj," ŝi diras. "Ĉu estas ŝtelistoj kiuj preĝas? Jes, ĉiuj estas ĉi tie, kaj ne estas por mi juĝi."

Ŝi emfazas, ke estas bonaj homoj kiuj kredas je ŝi same kiel krimuloj, kaj ke ili ne devus esti juĝitaj laŭ la agoj de aliaj.

Sed eble la plej granda defio de Santa Muerte al la Eklezio estas ĝia metafiziko: kristanismo esence admonas siajn sekvantojn eviti la mondon kaj koncentriĝi je recompenco post morto. Tempo sur la tero devus esti pasigita por "fariĝado ĝusta kun Dio," tiel ke kiam ni mortas, ni povas ĝui tion, kion la vivo neis al ni.

Sed multaj el la sekvantoj de Santa Muerte vidas sin kaptitaj en realeco, kiu ne permesas al ili alproksimiĝi al Dio, precipe ĉar la Eklezio postulas esti intercesoro. Do ĉi tiuj fidelaj estas "forigitaj" de la Eklezio, certigitaj nur pri morto, ne pri repaciĝo. Anstataŭe, ili pensas, ke estas plej bone por ili koncentriĝi pri la bezonoj kaj deziroj de hodiaŭ, ĉar eble ili povas akiri malgrandan favoron ĉi tie kaj tie, prefere ol granda recompenco ĉe la fino.

Santa Muerte estas inkluziva ĉar Morto ne diskriminacias. Ŝi aŭskultos petojn por "malfacilaj aferoj" (krimo), sed ŝi ankaŭ apelacias al policanoj, kiuj ankaŭ traktas krimon kaj perforton ĉiutage. Ŝi eĉ apelacias al iuj en la supra klaso de Meksiko, kiuj vivas kun la realeco de esti viktimoj de kidnapado kaj extorsio.

Por Tepito, Santa Muerte ne estas parto de la identeco de la komunumo, kaj Romero konsideras provojn revenigi kredon en ŝi al la tradicia religio kiel "invadema."

"Alia tago, gringo venis krii al ni pri la 'vera kredo,'" ŝi diris, aldonante ion neeldoneblan pri kiel ili ĵetis la invadanton.

Kaj ne ĉiuj meksikanoj estas enamiĝintaj kun ĉi tiu "nova" rilato kun Morto — multaj ankoraŭ estas katolikaj, aŭ almenaŭ vidas la Eklezion kiel parton de sia identeco. En 2022, unu viro en Ciudad Victoria, Tamaulipas, iris ĝis bruligi Santa Muerte ŝrinon, dirante ke li agis "sub la ordonoj de Dio."

Sed por multaj kredantoj, Santa Muerte estas konsolo en la vizaĝo de malfacilaj realecoj de vivo ĉe la rando de meksika socio — kie la promeso de ĉefa religio de ĉiela recompenco por bonaj kondutoj malfortiĝas inter multaj kontraŭdiroj.

"Mi ne scias kie ni iras post kiam ni mortas," diras Romero. "Mia kredo helpas min por pluvivi hodiaŭ. Mi vere kredas je Dio same kiel mia Flaca. Se morgaŭ venos, nu, ĝi estas alia tago, kaj tio estas recompenco."

"Donu al ni la saman kondiĉon kiel en la aliaj hoteloj," kriegis la piketantoj antaŭ Virgin Hotels Las Vegas la 6-an de januaro. Ĉirkaŭ 700 membroj de la Sindikato de Kulinariaj Laboristoj Lokala 226 — ĉambro-servistoj, koktelo- kaj manĝservistoj, portistoj, portistoj, kuiristoj, barmenoj kaj lavadaroj kaj kuiraj laboristoj — estas en striko ekde la 15-a de novembro.

Per protestoj kaj intertraktadoj, la sindikato gajnis kontraktojn kovrantajn preskaŭ ĉiujn 50,000 membrojn, krom la 700 kiuj nun estas en striko, diris Bethany Kahn, komunikada direktoro de Lokala 226, al la Militant.

Tiuj novaj interkonsentoj inkluzivas 10%-an salajran pliiĝon en la unua jaro kaj 32% en pliiĝoj ĝenerale dum kvin jaroj. Antaŭ la novaj kontraktoj, la salajroj por sindikataj hotelaj laboristoj ĉi tie estis ĉirkaŭ $20 hore.

La posedantoj de Virgin Hotels Las Vegas proponis ofende malaltan pliiĝon, kio provokis la strikon. "Ili proponis al ni 30 cendojn, dum la normo en aliaj hoteloj estas $9 dum kvin jaroj," diris Rudy Royal, organizanto de Bartenders Union Local 165, al la Militant. Tiu loka sindikato, alia filio de UNITE HERE, ankaŭ estas en striko.

Virgin alportis anstataŭigajn laboristojn kaj pagas ilin generoze, diras la laboristoj. "Iuj homoj ricevas $300 tage, kaj tamen la kompanio rifuzas pagi al ni la pliiĝon, kiun ni meritas," diris hotelista laboristino Isabel Sanz al Channel 8 News la 4-an de januaro dum sindikate organizita "Noche Cubana" festo. Ĝi festas la kulturon de kelkaj el la membroj de UNITE HERE en Nevado, kiuj inkluzivas laboristojn el 178 landoj, kiuj parolas 40 lingvojn.

La posedantoj de Virgin rifuzis intertrakti, postulis anstataŭe ke la sindikato konsentu al deviga arbitracio. "Ni neniam solvis strikon aŭ kontrakton per arbitracio en la historio de Las Vegas," diris Ted Pappageorge, la sekretario-trezoristo de Lokala 226, la 29-an de decembro.

Virgin Hotels estas posedataj de tri kanadaj grupoj — Fengate Asset Management, Juniper Capital kaj la $8-miliardaj LiUNA Pensi-fondo de Orienta kaj Centra Kanado, administrata por la Sindikato de Laboristoj. La strikantoj apelaciis al LiUNA por subteno.

Dua kazino-portisto sur la piketlinio, Maria Gómez, 50, kaj Martha Violante, 49, kiuj ambaŭ purigas fendo-maŝinojn, banĉambrojn, restoraciojn kaj la naĝejon, diris al la Militant, ke ili estas optimismaj. "Ni aŭdas, ke la hotelo estas malpura, ĉiuj restoracioj estas fermitaj, kaj la bruo de la sindikataj tamburistoj ĝenas la gastojn," diris Violante. Gómez, kiu komencis ses monatojn antaŭe, foriris por striki tuj post kiam ŝi finis la provan periodon.

Sindikataj membroj el aliaj hoteloj kaj restoracioj volontulas sur la piketlinio, kiu estas aktiva 24/7. Ili invitas ĉiujn aliĝi. Mesajoj de solidareco kaj financaj kontribuoj povas esti senditaj al Culinary Workers Union Local 226, 1630 S. Commerce St., Las Vegas, NV 89102, aŭ retpoŝte al online@culinaryunion226.org. Rete eblas kontribui ĉe la retejo de la United Labor Agency of Nevada "Subteni la Virgin Las Vegas Strikan Solidarecan Fondon".

In the late 1800s, the city of Białystok – which was once Polish, then Prussian, then Russian, and is today again part of Poland – was a hub of diversity, with large numbers of Poles, Germans, Russians and Yiddish-speaking Ashkanazi Jews. Each group spoke a different language and viewed members of the other communities with suspicion.

For years, L.L. Zamenhof – a Jewish man from Białystok who had trained as a doctor in Moscow – had dreamed of a way for diverse groups of people to communicate easily and peacefully.

On July 26, 1887, he published what is now referred to as “Unua Libro,” or “First Book,” which introduced and described Esperanto, a language he had spent years designing in hopes of promoting peace among the people of the world.

Esperanto’s vocabulary is mostly drawn from English, French, German, Greek, Italian, Latin, Polish, Russian and Yiddish, as these were the languages that Zamenhof was most familiar with. Grammatically, Esperanto was primarily influenced by European languages, but interestingly, some of Esperanto’s innovations bear a striking resemblance to features found in some Asian languages, such as Chinese.

Now, 135 years later, Europe is again riven by violence and tension, most notably by the war between Russia and Ukraine, which is at least partially driven by a political debate about language differences. Unfortunately, conflicts over language are common around the world.

The promise of peace through a shared language has not yet caught on widely, but there are perhaps as many as 2 million Esperanto speakers worldwide. And it’s still spreading, if slowly.

A language for all Having grown up in the multicultural but distrusting environment of Białystok, Zamenhof dedicated his life to constructing a language that he hoped could help foster harmony between groups. The goal wasn’t to replace anyone’s first language. Rather, Esperanto would serve as a universal second language that would help promote international understanding – and hopefully peace.

Esperanto is easy to learn. Nouns do not have grammatical gender, so you never have to wonder whether a table is masculine or feminine. There are no irregular verbs, so you don’t have to memorize complex conjugation tables. Also, the spelling is entirely phonetic, so you’ll never be confused by silent letters or letters that make different sounds in different contexts.

In “Unua Libro,” Zamenhof outlined Esperanto’s 16 basic rules and provided a dictionary. This book was translated into more than a dozen languages, and at the beginning of each edition, Zamenhof permanently renounced all personal rights to his creation and declared Esperanto to be “the property of society.”

Soon, Esperanto spread to Asia, North and South America, the Middle East and Africa. Starting in 1905, Esperanto speakers from around the world began gathering once a year to participate in the World Esperanto Congress to celebrate – and use – the language.

Between 1907 and his death in 1917, Zamenhof received 14 nominations for the Nobel Peace Prize, though he never won the award.

Continuing Zamenhof’s work, the Universal Esperanto Association, an organization that seeks to encourage relations among people through the use of Esperanto, has been nominated for the Nobel Peace Prize more than 100 times in recognition of its “contribution to world peace by permitting people in different countries to enter direct relations without linguistic barriers.” So far, it has never won the award.

Struggles and successes After World War I, the League of Nations – the predecessor to the United Nations – was founded in hopes of preventing future conflict. Shortly thereafter, the Iranian delegate to the League of Nations proposed that Esperanto be adopted as the language of international relations.

However, this proposal was vetoed by the French delegate, who feared that the French language would lose its position of prestige in diplomacy. In 1922, the French government went a step further and banned the teaching of Esperanto at all French universities for supposedly being a tool to spread communistic propaganda.

Ironically, life behind the Iron Curtain wasn’t much easier for Esperanto speakers. In the Soviet Union, Esperantists were alleged to be part of an “international espionage organization.” Many were persecuted and later perished during Stalin’s Great Purge.

According to Hitler, Esperanto was evidence of a Jewish plot to take over the world. During the Third Reich, the Gestapo received specific orders to search for the descendants of Zamenhof. All three of his children died in the Holocaust – as did many Esperanto speakers.

Despite such events, in 1954 the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, better known as UNESCO, passed a resolution recognizing – and entering into a relationship with – the Universal Esperanto Association, which opened the door for the Esperanto movement to be represented at UNESCO events pertaining to language.

In 1985, UNESCO passed a resolution encouraging countries to add Esperanto to their school curricula. For years, China has offered Esperanto as a foreign language option at several of its universities, one of which houses an Esperanto museum. There is now a program in interlinguistics offered at Adam Mickiewicz University in Poland that’s taught in Esperanto.

More recently, UNESCO declared 2017 as the year of Zamenhof, and since that time, its flagship journal – The UNESCO Courier – has had an Esperanto-language edition published quarterly.

Today, Esperanto is spoken by pockets of enthusiasts all around the world – including on Antarctica. There is now a wide array of free Esperanto resources online, including Duolingo, lernu!, the Complete Illustrated Dictionary of Esperanto, the Complete Manual of Esperanto Grammar and Google Translate.

Esperanto also has its own edition of Wikipedia, and at present, there are more Wikipedia entries written in Esperanto than articles in Danish, Greek or Welsh.

In Esperanto, the word “Esperanto” means “one who hopes.” Some may argue that it is idealistic to believe that Esperanto could unite humanity, especially in the midst of another major war.

But even the most violent wars don’t end without peace talks – which often require translators to interpret the languages of the opposing parties. Zamenhof wondered – and I do too – whether violence itself might be less common if a neutral language could help people bridge their divides.

------

En la malfrua 1800-aj jaroj, la urbo Białystok – kiu iam estis pola, poste prusia, poste rusa, kaj hodiaŭ denove parto de Pollando – estis centro de diverseco, kun multaj poloj, germanoj, rusoj kaj jida-parolantaj aŝkenazaj judoj. Ĉiu grupo parolis malsaman lingvon kaj rigardis membrojn de la aliaj komunumoj kun suspekto.

Dum jaroj, L.L. Zamenhof – judan viro el Białystok, kiu trejniĝis kiel kuracisto en Moskvo – sonĝis pri maniero por diversaj grupoj de homoj kompreni unu la alian facile kaj paceme.

La 26-an de julio 1887, li publikigis tion, kio hodiaŭ estas nomata "Unua Libro", kiu enkondukis kaj priskribis Esperanton, lingvon kiun li pasigis jarojn desegnante kun la espero antaŭenigi pacon inter la homoj de la mondo.

La vortprovizo de Esperanto plejparte venas de la angla, franca, germana, greka, itala, latina, pola, rusa kaj jida, ĉar tiuj estis la lingvoj, kiujn Zamenhof plej konis. Gramatike, Esperanto estis ĉefe influita de eŭropaj lingvoj, sed interese, kelkaj novigoj en Esperanto havas strikan similecon kun ecoj trovitaj en kelkaj aziaj lingvoj, kiel la ĉina.

Nun, 135 jarojn poste, Eŭropo denove estas disŝirita pro perforto kaj tensio, plej precipe pro la milito inter Rusio kaj Ukrainio, kiu estas almenaŭ parte movita de politika debato pri lingvaj diferencoj. Malĝojinde, konfliktoj pri lingvoj estas oftaj tutmonde.

La promeso de paco per komuna lingvo ankoraŭ ne estas vaste akceptita, sed eble estas ĝis 2 milionoj da parolantoj de Esperanto tutmonde. Kaj ĝi daŭre disvastiĝas, se ankaŭ malrapide.

Lingvo por ĉiuj Kreskinte en la multkultura sed mistrustema medio de Białystok, Zamenhof dediĉis sian vivon al la konstruado de lingvo, kiun li esperis povus helpi antaŭenigi harmonion inter grupoj. La celo ne estis anstataŭigi la unuan lingvon de iu ajn. Pli ĝuste, Esperanto servis kiel universala dua lingvo, kiu helpus antaŭenigi internacian komprenon – kaj esperinde pacon.

Esperanto estas facila lerni. Nomsignoj ne havas gramatikan genron, do vi neniam devas demandi ĉu tablo estas maskla aŭ femala. Ne estas neregulaj verboj, do vi ne devas memorigi kompleksajn konjugaciajn tabelojn. Krome, la literumo estas tute fonetika, do vi neniam estos konfuza pro silente literoj aŭ literoj kiuj faras malsamajn sonojn en malsamaj kuntekstoj.

En "Unua Libro," Zamenhof priskribis 16 bazajn regulojn de Esperanto kaj donis vortarojn. Ĉi tiu libro estis tradukita en pli ol dek du lingvojn, kaj ĉe la komenco de ĉiu eldono, Zamenhof definitive malakceptis ĉiujn personajn rajtojn pri sia kreado kaj deklaris, ke Esperanto estas “la posedaĵo de la socio.”

Baldaŭ, Esperanto disvastiĝis al Azio, Norda kaj Suda Ameriko, Mezoriento kaj Afriko. Komencante en 1905, parolantoj de Esperanto el ĉirkaŭ la mondo komencis kolektiĝi ĉiujare por partopreni la Mondan Esperanto-Kongreson por festi – kaj uzi – la lingvon.

Inter 1907 kaj lia morto en 1917, Zamenhof ricevis 14 nomumojn por la Nobel-Pacon Premion, kvankam li neniam gajnis la premion.

Daŭrigante la laboron de Zamenhof, la Universala Esperanto-Asocio, organizaĵo kiu celas antaŭenigi rilatojn inter homoj per la uzo de Esperanto, estis nomumita por la Nobel-Pacon Premion pli ol 100 fojojn pro sia “kontribuo al la mondpaco per ebligado al homoj en malsamaj landoj rekte rilati sen lingvaj baroj.” Ĝis nun, ĝi neniam gajnis la premion.

Luktadoj kaj sukcesoj Post la Unua Mondo-Milito, la Ligo de Nacioj – la antaŭulo de la Unuiĝintaj Nacioj – estis fondita en la espero eviti estontajn konfliktojn. Poste, la irana delegito al la Ligo de Nacioj proponis, ke Esperanto estu adoptita kiel la lingvo de internaciaj rilatoj.

Tamen, ĉi tiu propono estis vetoita de la franca delegito, kiu timis, ke la franca lingvo perdrus sian prestiĝan pozicion en diplomatio. En 1922, la franca registaro iris plu kaj malpermesis la instruadon de Esperanto en ĉiuj francaj universitatoj por supoze esti ilo por disvastigi komunistan propagandon.

Ironie, vivo malantaŭ la Fera Kurteno ne estis multe pli facila por parolantoj de Esperanto. En Sovet-Unio, Esperantistoj estis akuzitaj esti parto de “internacia spionada organizo.” Multaj estis persekutataj kaj poste pereis dum la Granda Purĝo de Stalin.

Laŭ Hitler, Esperanto estis pruvo de judia komploto por preni super la mondon. Dum la Tria Reich, la Gestapo ricevis specialajn ordonojn serĉi la posteulojn de Zamenhof. Ĉiuj tri el liaj infanoj mortis en la holokaŭsto – same kiel multaj parolantoj de Esperanto.

Malgraŭ tiaj eventoj, en 1954, la Unesko (Unuiĝintaj Nacioj pri Edukado, Scienco kaj Kultura Organizo) pasis rezolucion agnoskante – kaj enirante en rilaton kun – la Universalan Esperanto-Asocion, kiu malfermis la pordon por la Esperanto-movado esti reprezentita ĉe Unesko-eventoj rilataj al lingvo.

En 1985, Unesko pasis rezolucion instigantan landojn aldoni Esperanton al siaj lernejaj programoj. Dum jaroj, Ĉinio proponis Esperanton kiel fremdan lingvon en kelkaj universitatoj, unu el kiuj enhavas muzeon pri Esperanto. Nun ekzistas programo pri interlingvistiko en Adam Mickiewicz Universitato en Pollando, kiu estas instruata en Esperanto.

Pli lastatempe, Unesko deklaris 2017 kiel la jaron de Zamenhof, kaj ekde tiam, ĝia flagŝipa ĵurnalo – La Unesko Kuriero – publikigas kvarfojan eldonaĵon en Esperanto.

Hodiaŭ, Esperanto estas parolata de entuziasmuloj ĉirkaŭ la mondo – inkluzive de Antarkto. Estas nun vasta aro de senpagaj Esperanto-resursoj interrete, inkluzive de Duolingo, lernu!, La Kompleta Ilustrita Vortaro de Esperanto, La Kompleta Manlibro pri Gramatiko de Esperanto kaj Google Translate.

Esperanto ankaŭ havas sian propran version de Vikipedio, kaj nuntempe estas pli da artikoloj en Esperanto ol en la dana, greka aŭ kimra.

En Esperanto, la vorto "Esperanto" signifas “unu kiu esperas.” Iuj eble argumentos, ke estas idealisme kredi, ke Esperanto povus unuigi la homaron, precipe en la mezo de alia grava milito.

Sed eĉ la plej perfortaj militoj ne finas sen pacbabiloj – kiuj ofte bezonas tradukistojn por interpreti la lingvojn de la kontraŭaj flankoj. Zamenhof demandis – kaj mi ankaŭ – ĉu perforto mem eble estus malpli ofta se neŭtrala lingvo povus helpi al homoj superi siajn malkonsentojn.

Siberio malkaŝas siajn sekretojn. Danke al tutmonda varmiĝado oni trovas en Siberio milojn da skeletoj de mamutoj.

Kiel sciate, la plejmulto da mamutoj pereis antaŭ preskaŭ dek mil kaj duono da jaroj. Sciencistoj kredas, ke gravan rolon havis la tiatempa ĉasado kaj ankaŭ ŝanĝoj de klimato. Oni taksas, ke en permafrosto de siberia tundro postrestas miloj da korpoj de mamutoj.

Postsekvoj de tutmonda varmiĝado kaŭzis, ke estas nun pli facile trovi ankaŭ iliajn dentegojn, kiuj restis frostigitaj en permanenta glacio dum miloj da jaroj.

La serĉantoj de mamutaj dentegoj rampas per tuneloj eĉ sesdek metrojn sub la tero, por malkovri ilin. "Iam oni diris al mi: Venu ankaŭ vi rigardi tien. Mi rampis preskaŭ ses metrojn sub la teron. Kiam mi vidis, ke super mi troviĝas nur mola argilo, en kiun mi povis ŝovi mian fingron, mi terure ektimis. Sed poste mi diris al mi, jes ja - kia emocio", diras Amos Chapple, fotografo de Radio Libera Eŭropo, kies raporto pri nova „Ora febro“ en Siberio aperis sur titolpaĝoj de vico da revuoj en la tuta mondo.

Pli ol unu tunon da mamutaj dentegoj konfiskis lastatempe doganistoj en Ĉinio. Tio estis nur malgranda parto de tia kontraŭleĝa nuntempa komerco inter Rusio kaj Ĉinio. Sub kondiĉo de silentado kaj anonimeco Amos Chapple veturis por renkonti la kontraŭleĝajn serĉantojn de mamutaj dentegoj, fotis kaj registris videon kun ili.

Iliaj serĉadoj estas tre aventuraj kaj danĝeraj. Trezoro, kiun ili serĉas, estas malnova, iliaj metodoj estas kontraŭleĝaj. Kaj serĉlokoj estas sekretaj. Ili povas gajni ĝis centojn da miloj de dolaroj, sed la plejparto ne havas tiun bonŝancon. Danke al uzataj metodoj la grundo kaj riveroj, la tuta ĉirkaŭaĵo de trovejoj, estas detruitaj. Sed ĉar oni ne mortigas vivantajn elefantojn por akiri la dentegojn, oni nomas tiun eburon "etika".

Pri la balotadoj, kiuj punktis la jaron 2024, ne estis antaŭskribite, ke la prezidanta balotado de Rumanio havos apartan gravecon. De post 1989 kaj la disfalo de komunismo Social-Demokrata Partio (PSD) kaj Nacia Liberala Partio (PNL), ambaŭ same tiom atlantikismaj kaj poreŭropaj, sin sekvas en regado, kiam ili ne kune regas, kiel okazas nun. Surprizo de internacia amplekso ŝajnis do tute ne probabla.

Tamen la historio certe memoros tiun balotadon. Pro ĝia rezulto, kompreneble, ĉar la ĉefministro kaj granda favorato Marcel Ciolacu (PSD) estis eliminita eĉ ĉe la unua raŭndo, same kiel lia kunulo de PNL, kaj precipe pro ĝia konkludo : simpla nuligo pro nekontentiga rezulto. Tra la tuta mondo regantoj jam provis multegajn manierojn por ĉirkaŭiri la volon de la balotintoj : ignori la rezulton de la balotujoj trudante traktaton rifuzitan per referendumo, uzi instituciajn artifikojn por resti en regado malgraŭ balota malvenko, inventi akuzojn pri fraŭdo por dubigi la rajtecon de kandidato ... Sed neniam, en demokratia regno, oni tiel forviŝis milionojn da balotiloj.

La afero komenciĝis per neatenditaj rezultoj la vesperon de la 24-a de novembro. S-ro Călin Georgescu, kiu estis oscilinta inter 5% kaj 9% en la opinisondadoj, atingis la unuan lokon per 23% de la voĉdonoj, antaŭ la estro de eta centra partio, S-ino Elena Lasconi. La venkinto asertis sin kandidato "kontraŭsistema". Iam estinta ekstremdekstrulo, li konkuris kiel sendependulo, sen partio, nek kampanja mono, kaj rifuzis montriĝi en televidoj. Laŭdante nutraĵan kaj energian suverenecojn, li denuncas tutmondiĝon, inflacion, enmigradon, NATO-n, Eŭropan Union, helpon al Kievo, vakcinojn kontrău Kovim ... Ĉio tio nur ĉe la sociaj retoj TikTok kaj YouTube, per paroladoj ŝmiritaj de esoterismo kaj alvokoj al Jesuo.

Ke tia persono ekregu landon kiun trapasas la ukrainiaj grenoj kaj kiu baldaŭ havos la plej grandan armean bazon de NATO povis nur estigi baraĵan kanonadon. Le 28-an de novembro, Nacia Konsilio pri Defendo — estrata de la elironta prezidanto Klaus Iohannis (PNL) — akuzis TikTok-on pri "prefera traktado" por S-ro Georgescu. Tuj poste, Nacia Konsilio pri radio kaj televido petis Bruselon — kiu tuj obeis — enketi pri tiuj "algoritmaj pliigoj" kaj iliaj "eblaj riskoj por la nacia sekureco". La 4-an de decembro, prezidanto Iohannis rivelis dokumentojn de la sekretaj servoj aludantajn fremdan enmiksiĝon, el kiuj la naŭ juĝistoj de la konstitucia kortumo, kiuj ĉiuj ŝuldas sian postenon al PSD kaj PNL, argumentos nuligon de la balotado, sub aplaŭdoj de la okcidentaj kancelarioj kaj gazetaroj.

Kion diras tiuj "malsekretigitaj" dokumentoj ? Ke retaj influistoj estis pagitaj por laŭdi S-ron Georgescu, per totala sumo de 380 000 eŭroj — tio estas bagatelaĵo kompare kun 11 milionoj da eŭroj elspezitaj de S-ro Ciolacu por prezenti sian programon. La kandidato ankaŭ profitis kunordigitan subtenon de 25 000 kontoj de TikTok por pliigi la reproduktadon de liaj videofilmetoj. Krome miloj da kibernetikaj atakoj celis la komputilojn de la balotado. Kaj ... nenio alia, neniu pruvo de fremda enmiksiĝo, aŭ eĉ de interkonsento kun s-ro Georgescu.

Ĉu interveno de Moskvo aŭ ne, ĉiel, tiu operaco ŝajnas mizera. En Usono, S-ino Kamala Harris elspezis 140 milionojn da dolaroj por kreskigi sian famon en Facebook kaj Instagram, sesoble pli ol ŝia rivalo, kaj ŝi malvenkis. La nura reproduktado de mesaĝoj ne utilas : ankaŭ necesas ke ili konvinku. Sed de nun, danke al Rumanio, danke al Bruselo, estas certe ke ĉiuj, kies paroladoj estis ignoritaj de la amaskomunikiloj, kaj dampitaj de la sociaj retoj, ĝuste akiros la nuligon de balotado, kiam ĝia rezulto ne plaĉos al ili. Ĉu ne ?